ساز سنتور، همه چیز درباره سنتور، تاریخچه سنتور و نوازندگان مشهور سنتور
ساز سنتور
موضوع: پیشینه سنتور، انواع سنتور، جنس چوب سنتور، نوازندگان مشهور سنتور در ایران، نوع سیم و مضراب سنتور.
گرد آوری: موسسه فرهنگی هنری dordo
ساز سنتور و نام های مختلف آن در کشور های مختلف:
یکی از انواع سازهای سنتی موسیقی کشورمان ایران، ساز سنتور می باشد که با صدای پرحجم و جذابی که
دارد باعث شده است که افراد بسیار زیادی را مجذوب خود کند.
ساز سنتور از قدمت بسیار بالایی برخوردار است و به احتمال زیاد، از ایران به کشور های دیگه راه یافته است.
ساز سنتور در کشور های مختلف به نام های گوناگون مشهور می باشد. در اروپای شرقی به نام دالسی مر،
در کشور چین به نام یان کین، در کشور انگلستان باترفلای، در آلمان و اتریش به نام مک پر، در کامبوج به نام فی،
در امریکا زیتر و در کشور بزرگ هندوستان به نام همان سنتور می نامند که در ساختار و صدا دهی تشابهاتی با هم دارند.
ساز سنتور از انواع ساز های زهی محسوب می شود.
در فرهنگ دهخدا ساز سنتور اینگونه معرفی شده است: سنتور، از سازهای زهی ایرانی می باشد که دارای سیم‌های بسیاری بوده
و با دو زخمه ی چوبی نواخته می‌شود. مشهور ترین و رایج ترین نوع سنتور داری 9 خرک بوده که ۷۲ سیم دارا می باشد که در دسته های
۴ تایی روی ساز تعبیه شده است. به طور کلی، سیم های ساز سنتور در ۱۸ دسته روی ساز تقسیم شده اند.
سنتور
پیشینه ساز سنتور:
ساز سنتور با تحقیقات و پژوهش هایی که صورت گرفته است از قدیمی ترین ساز های کشورمان ایران بوده است
و از این جهت مایه مباهات کشور هنرمند خیز ایران است.؛ قدیمی ترین نشانه هایی که از پیشینه ساز سنتور یافت شده است
مربوط می شود به سنگ تراشی های به جا مانده از دوره ی آشور و بابلیان (یعنی 559 سال پیش از میلاد مسیح).
در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده است، سازی که شباهت فراوانی
به سنتور دست‌ورزی دارد، در میان آن صف مشاهده می شود.
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (وفات به سال ۳۴۶ ه‍جری قمری) تاریخ‌نگار مشهور و نویسنده نسک مروج الذهب
در تشریح وضعیت موسیقی در دوره ساسانیان، هنگام نام بردن از اسامی سازهای مشهور موسیقی دوره ی ساسانی،
واژه سنتور (سنطور) را ذکر می‌کند. در کتب کهن و تألیفات افرادی چون: ابن سینا و ابونصر فارابی نیز نام ساز سنتور چند بار گفته شده است.
عبدالقادر مراغه ای از هنرمندان مشهور ایرانی در گذشته سازی به نام طوفان را معرفی کرد که شبیه سنتور دست‌ورزی بود
اما تفاوت هایی با ساز سنتور داشت. مثلا برای هر نت، تنها یک تار بسته بود و با جابجا کردن خرک های ساز، آن را کوک می‌کرد.
نام سنتور در اشعار منوچهری نیز آمده است:
کبک ناقوس زن و شارک سنتورزن است | فاخته نای زن و بط شده تنبور زنا |
سنتور، سازی کاملاً ایرانی بوده که برخی از بزرگان، ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند که مانند ساز بربط، بعدها به خارج از ایران برده شد.
برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است، به طوری که امروزه گونه‌های مشابه
این ساز در ترکیه، مصر، عراق، تاجیکستان، هند، ویتنام، چین، کره و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان استفاده و نواخته می شود.
در دوره ی امیر کبیر بزرگ، نخستین پیانو به دست سرورالملک، سنتورنواز مشهور آن دوران رسید و در دم نواخته شد،
او پس از مدتی کار با این ساز گفت: این ساز روی دستگاه ماهور کوک شده است. وی همان روز ماهور را با پیانو نواخت
و پس از کوتاه زمانی آن را، کوک کرد به گونه‌ای که دستگاه شور را با آن نواخت و همین کوک ایرانی است که امروزه نیز
روی پیانوی ایرانی انجام می‌گیرد. این کوک سرورالملکی نام دارد و واپسین دستگاه شور است که در کنار پرده‌های گرایلی،
دلکش، آذربایجانی، گیلانی، خسروانی، گبری (زرتشتی)، جامه داران، کوردی و… نواخته می‌شود.
بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم
در واقع سنتوری است که از 150 پیش (دوره ی قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد.
به طوری که سنتور های محمدصادق خان (نخستین نمونه صوتی از سنتور در دوره قاجار مربوط به این بزرگوار است)،
حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و نحوه ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.
یک زن در حال نواختن سنتور اثر جبار بیگ نقاشی در کاخ هشت بهشت اصفهان
تعداد مکتب های سنتور:
بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که ساز سنتور، طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در
صد سال اخیر به خود اختصاص داده، به طوری که پس از یک بررسی مختصر، می‌توان گفت حداقل ۱۵ سبک و مکتب مختلف و فعال در این عرصه وجود دارد.
تاریخچه سنتور:
از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد) تصاویر و حکاکی هایی به جا مانده که نشان می دهد در آن افراد،
سازی چهار گوش شبیه به ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خود آویخته و با آن می نوازند.
مشخص نیست ساز سنتور ابتدا در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد نشان می دهند که آشنایی ایرانیان
قبل از اسلام با این ساز بوده و به آن کونار می گفتند.
ساز سنتور در چین:
امروزه یان کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی
در دوران امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به علت ارتباط های زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا
از فارس به چین منتقل شده و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شده و سپس به سراسر کشور چین راه یافته است
و دچار تغیر و تحولاتی در سنتور شده تا تبدیل به ساز مختص چینی ها شود.
یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از ساز های قدیم یهودیان
بوده است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه مند بوده اند.
ساز سنتور در اروپا:
قبل از آغاز دوره قرون وسطی، ساز سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد . مسیحیان اروپایی که به موسیقی
و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی مانند پیانو که سلطان سازهاست از آن به وجود آمد.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور:
یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) سنتور (SanToor) است که شکل کاملاً هندسی و منظم دارد . این ساز ساخته شده
از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول های برابر، دو ضلع موازی
را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) 35 سانتی متر
و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند. این جعبه 8 تا 10 سانتی متر ارتفاع دارد و تمام سطوح آن از چوب گردو و سر ساخته شده است .
دو حفره به شکل گُل روی سطح سنتور وجود دارد که نقش زیادی در زیبایی ساز، درلطافت،نرمی و شفاف شدن صدای سنتور دارد. سنتور از
گسترده ترین سازهای ایرانی است که محدوده صدادهی آن بیش از 4 اکتاو است.
سنتور صوتی شفاف و بلورین دارد و قابلیت تکنوازی و هم نوازی از ویژگی های آن به شمار می رود.
دو ردیف پل (پای ه)های چوبی به نام «خَرَک» بر روی نقاب (سطح فوقانی سنتور) قرار دارد. خرک های سمت راست به کناره راست ساز
نزدیک هستند و خرک های سمت چپ با کناره چپ اندکی فاصله دارند.
به فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز «پشت خرک» می گویند. در هر ردیف 9 خرک قرار دارد که فضای سنتور را به 4 قسمت
تقسیم می کند . هر قسمت با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.
کوک کردن سنتور:
کوک کردن سنتور بسیار مشکل و دشوار است. البته برای هنرجویان!
میتوانید برای آشنایی بیشتر با نحوه کوک سنتور، فیلم بالا را که از پکیج آموزش سنتور انتخاب شده را ببینید.
به صورت کلی هر چهار رشته سیم روی یک خرک نصب می شود.
هرچهار رشته سیم باید بسیار دقسق کوک شوند و همگی باید صدای یک نت بدهند. در واقع اگر یکی از این چهار رشته سیم حتی به میزان
بسیار اندک با بقیه سیم ها هم فرکانس نباشد موجب ناکوک شدن نت مورد نظر می شود. همچنین اینکه برای اجرای هر دستگاه موسیقی،
شما باید کوک سنتور را عوض کنید. گاه باید جای پل های خرک را عقب یا جلو نیز ببرید تا نت مورد نظر بدست آید.
برای یادگیری کوک ساز سنتور باید در ابتدا به تئوری موسیقی نظیر فواصل، پرده و نیم پرده، نام نت ها، و همچنین شماره ی آکتاو
هر سیم مسلط باشید و چند بار در حضور استاد مربوطه از نحوه کوک کردن ساز سنتور مطلع شوید و سپس خود اقدام به یادگیری کوک سنتور کنید.
هر سیم در سطح جانبی یا کلاف راست سنتور به یک گیره به نام گوشی پیچیده شده که این گوشی توسط وسیله ای به نام چکش یا کلید سنتور،
قابلیت چرخش دارد و این ویژگی سبب شده که طول سیم تغییر کند و بسامد آن نیز تغییر یابد، در طرف دیگر نیز هر سیم توسط یک قلاب به زائده ای
به نام سیم گیر متصل می شود.
سیم های سنتور دو دسته اند :
سیم های زردکه تشکیل شده از آلیاژ برنج هستند و موجب تولید صداهای بم می شوند و بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند،
سیم های «سفید» که ساخته شده از آلیاژ نیکل هستندو برای تولید صداهای زیر مورد استفاده قرار می گیرند و بر روی خرک های سمت چپ
به تناوب قرار گرفته اند . صد سال پیش که سیم مفتولی وجود نداشت ، سنتورسازان به جا این سیم ها از روده گوسفند استفاده می کردند.
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک به نام های «مضراب» یا «زخمه» صورت می گیرد . این چوبها یک واسط میان دست و سیم های سنتور
هستند و نوازنده به وسیله آنها سنتور می نوازد.
4 قسمت عمده تشکیل دهنده مضراب عبارتند از :سر مضراب، ساقه، حلقه و دم. با ترتیب و قاعده معینی انگشتان دست داخل حلقه مضراب
قرار می گیرد و نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه می زند. در گذشته مضراب ها بدون نمد بودند
اما امروزه به مضراب ها نمد می چسبانند تا صدای سنتور تمیز تر و لطیف تر گردد.
ساخت سنتور کروماتیک:
محدوده صدادهی سنتور بسیار گسترده است اما این ساز در عین گستردگی محدود است و به دلیل کوک هایش دارای تمام فواصل کروماتیک
مخصوص موسیقی ایرانی نمی باشد مثلا نوازنده با مشکلاتی برای نوازندگی از دستگاهی به دستگاه دیگر روبرو می شود و باید به تغییر کوک
یکی از نت ها بپردازد و یا مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این کار سبب توازن بین سیم های سفید و پشت خرک را بر هم می ریزد .
چند سال پیش استاد حسین دهلوی برای رفع این مشکل پیشنهاد ساخت «سنتورهای کروماتیک» و «سنتورهای کروماتیک بم» را ارائه نمود .
صدای سنتور کروماتیک مانند صدای سنتورهای معمولی است اما خرک های آن بیشتر است و دارای 30 خرک می باشد. دارا بودن تمامی اصوات
کروماتیک انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش می دهد و کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است .
سنتور نوازان چیره دست ایرانی:
سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در طول تاریخ موسیقی ایرانی به دلیل نوای دلنشین آن در میان مردم بوده است. این ساز صدای دلنشینی
دارد و نوازندگی آن آسان جلوه می کند به صورتی که اگر یک فرد عادی سنتور بنوازد از آن صدای خوشی به وجود می آید که او را مجذوب خود
می کند. اما نواختن سنتور همان گونه که آسان جلوه می کند ولی بسیار سخت و دشور است و به آموزش درست و تمرین فراوان نیازمند است.
از گذشته تا کنون سنتور نوزان زیادی این ساز را به صورت حرفه ای نواخته اند که از بهترین سنتورنوازان می توان از محمدصادق خان ) سرورالملک
( علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی،
پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و … .نام برد.
گسترش ساز سنتور در جهان:
گمان این است که سنتور از ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های گوناگونی پیدا کرده‌است. سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های
گوناگون در خاور و باختر جهان وجود دارد. این ساز را در کشور چین یان کین، در اروپای شرقی دالسی مر، در انگلستان باتر فلای‌ها، در آلمان
و اتریش مک پر، در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در آمریکا زیتر می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در شماری
از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست. همچنین سنتورهای عراقی –هندی- مصری و ترکی که بعضی از آنها حدود ۳۶۰ سیم دارند.
این ساز به شکل ذوزنقه متساوی‌الساقین ساخته می‌شود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم می باشد که هر ۴سیم از روی یک خرک می‌گذرد
و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای ان در سمت راست و ۹تای ان در سمت چپ قرار می‌گیرد. سیم‌های این ساز
توسط ۲ ترکه چوبی به صدا در می
ایند که اصطلاحاً ان را مضراب گویند، ولی باید توجه کرد که سنتور جزو سازهای زهی-مضرابی (زهی زخمهای محسوب نمی‌شود)
انواع ساز سنتور در ایران:
سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است اصطلاحاً سُل کوک 9 خَرَک نامیده می شود که دارای 72 سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی
به لحاظ ساختاری برای کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است مانند سنتورهای 10، 11 و 12 خرک، سنتور لا کوک (که از آن بیشتر
در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها استفاده می شود و در مقایسه با سنتور سُل کوک، صدای زیرتری دارد)، سنتور سی کوک
(که ابعاد آن از سنتور لا کوک کمتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم.
گفته شد که سنتور از نظر محدوده صدادهی یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است اما این ساز دارای تمام فواصل کروماتیک مخصوص
موسیقی ایرانی نمی باشد یعنی در عین گستردگی محدود است و محدودیت این ساز به کوک آن برمی گردد. به طور مثال نوازنده برای نوازندگی
از دستگاهی به دستگاه دیگر با مشکل روبرو می شود و برای این کار باید کوک یکی از نت ها را کمی تغییر دهد یا در چنین مواقعی نوازنده
مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این باعث عدم توازن بین سیم های سفید و پشت خرک می شود. به دلیل رفع این مشکل،
چند سال پیش به پیشنهاد استاد حسین دهلوی، «سنتورهای کروماتیک» و «سنتورهای کروماتیک بم» ساخته شد. سنتور کروماتیک
دارای همان میدان صدای سنتورهای معمولی می باشد ولی با خرک های بیشتر (30 خرک) و همین طور دارا بودن تمامی اصوات کروماتیک
که کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است اما این امر انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش خواهد داد.
سنتور کروماتیک
سنتور از گذشته تا به امروز:
ساز سنتور پیشتر با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور ۱۲ خرکی نامیده می‌شد. امروزه سنتور ۱۰ خرک
و سنتور ۱۱ خرک نیز ساخته می‌شود. سنتور ۹ خرک رایج‌ترین گونه سنتور است که پر استفاده‌ترین نوع آن سنتور «سُل کوک» است
و نت‌های ردیف بر اساس آن نوشته شده‌اند. در سنتور ۹ خرک، چنانچه بر اساس راست کوک تنظیم شود، به ترتیب سیم‌ها از پایین
بر مبنای می-فا-سل کوک می‌شوند و برای اجرای گروهی و ارکستر باره است.
سنتور الکتریک:
به منظور تکمیل فواصل کروماتیک میان اصوات و نیز به قصد تأمین اصوات بم، در حدود بیست سال اخیر دو گونه سنتور
با شمار زیادتر خرک ساخته شده‌اند. سنتور کروماتیک با همان میدان آوای سنتور معمولی ولی دارای خرک‌ها و اصوات کروماتیک
بیشتر است. میدان آوای سنتور کروماتیک بم یک فاصله پنجم بم‌تر از سنتور کروماتیک است و گسترش آن سه اکتاو و نیم است.
در دو گونه سنتور کروماتیک، هر صوت بدست سه رشته سیم هم‌کوک بدست می آید. به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده‌است.
از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم استفاده‌های هم‌نوازی می‌شود و در کارهای جدید تکنوازی سنتورهای کروماتیک دیده می‌شود.
سنتور الکتریک
نوازندگی سنتور:
نوازندگی سنتور با دو چوب نازک که به آنها مضراب گفته می‌شود، انجام می‌شود. مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند ولی
اکنون بیشتر به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که باعث نرمتر شدن و کم زنگ‌تر شدن آوای سنتور می‌شود. در اکثر اوقات،
نوازنده باید با هر یک از مضراب‌ها، نت متفاوتی را اجرا کند (به ویژه در برخی از چهارمضراب‌ها که بیشتر پایه قطعه با دست چپ
و ملودی با دست راست اجرا می‌شود). به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که
تنها با آزمون فراوان بدست می‌آید. سنتور سازی است که اگر نوازنده بر آن چیره شود، می‌تواند با آن کارهای زیبا و ماندگاری بیافریند.
این ساز به خوبی توانایی تک نوازی و هم نوازی را دارا می‌باشد. برابر نیمی از زندگانی آزمون سنتورنوازان، به کوک کردن آن می‌گذرد.
چون کوبه‌های مداوم مضراب روی سیم‌ها و تأثیر گذاری نم و گرما روی چوب و سیم‌ها کوک را به هم می‌زند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک
یا هم خوان شود، از این رو سنتور، سازی شناخته می‌شود که همراه با زیبایی، بسیاری از پیامدهای پزشکی می‌تواند روی آوا و کوک
آن تأثیر بگذارد و حتی نوازنده‌های ماهر را برای یک کوک دلخواه ناکام می‌گذارد.
مضراب های سنتور
چوب‌های مورد نیاز برای ساخت سنتور:
می‌توان از چوب‌های گردو و فوفل و آزاد استفاده نمود، به لحاظ کمبود چوب فوفل و آزاد بیشتر از چوب گردو و به خاطر
در دسترس بودن آن استفاده می‌شود. بهترین چوب گردو، چوب‌های باغی هستند که در بازدهی صدا مرغوبیت بیشتری
نسبت به چوب‌های دیگر دارد، بهترین چوب‌های گردو را می‌توان از مناطق سردسیر به لحاظ بافت منسجمی که دارند تهیه کرد،
به عنوان مثال تنه‌های گردو شهرهای تویسرکان، سنندج، طالقان و زنجان دارای کیفیت مناسب می‌باشند. چوب گردو را می‌توانیم
به صورت گرده یا به صورت الوار تهیه نماییم. بهتر است از چوب‌های قطور و سالخورده که رنگ چوب از تیرگی زیادی برخوردار است
استفاده نماییم. چوب گردو را بعد از الوار کردن، قسمت‌های مناسب آن را انتخاب کرده و جهت ورقه کردن برش می‌دهیم سپس
چوب‌های ورقه شده را جهت شیره زدایی درون آب انداخته و می‌جوشانیم تا صمغ چوبها از بین برود، سپس ورقه‌ها را پس از شیره زدایی
در جای مناسب و سایه گذاشته تا به مرور زمان خشک شوند. لازم است ذکر شود که در صورت خشک شدن چوبها بایستی حدالمقدور
چند سالی از خشک شدن آنها بگذرد تا آمادگی کامل برای ساختن ساز را پیدا بکند.
چوب گردو در ساخت ساز سنتور
چوب فوفل در ساخت ساز سنتور
چوب آزاد در ساخت ساز سنتور
لینک پکیج آموزش سنتور موسسه dordo دارای 20 ساعت فیلم آموزشی در قالب 30 جلسه، دارای 96 صفحه جزوه به شکل pdf، تدریس 5 کتاب سنتور:
آموزش سنتور جلسه اول – دانلود 20 ساعت مجموعه کامل آموزش سنتور
